بررسی و آسیب شناسی هدفمندسازی پرداخت یارانه‏ ها

 
 
چکیده
در حال حاضر کشور ما در ساختارهای تولیدی، مدیریت مصرف انرژی و توزیع عادلانه یارانه‏ها دچار مشکل‌های اساسی است. تولید در ایران بر پایه انرژی ارزان (تقریباً رایگان) بنیان‏گذاری شده است و به همین جهت بهره‏وری انرژی بسیار پایین است. همچنین اتکای کشور به مصرف انرژی حاصل از نفت و گاز که تجدید ناپذیر هستند در آینده‏ای نه چندان دور ما را با خطر بن‏بست روبه‌رو خواهد کرد، در همان حال توزیع یارانه‏ها نیز به شدت ناعادلانه است. برای اصلاح ساختارهای تولیدی کشور، مدیریت بهینه مصرف انرژی و توزیع عادلانه یارانه‏ها، هدفمند‏سازی یارانه‏ها با استفاده از مناسب‏ترین شیوه، ضرور به نظر می‏رسد.
 
پژوهش کاربردی حاضر با استفاده از روش تحقیق پیمایشی که برای جمع‏آوری اطلاعات و داده‏ها نیز از روش کتابخانه‏ای و مصاحبه با خبرگان استفاده کرده است، به بررسی و آسیب‏شناسی تغییر شیوه فعلی پرداخت یارانه‏ها و نقدی‌کردنشان و ارائه‏ طرح کلی کارامدتر جهت پرهیز از خطرات احتمالی‏ای که این طرح برای اقتصاد خواهد داشت، پرداخته و الزام‌هایی را که برای اجرای این طرح نیاز است، مطرح می‌کند.
 
 
واژگان کلیدی:

یارانه

عدالت توزیعی

پرداخت نقدی

هدفمند‏سازی

عدالت اجتماعی

 
 
مقدمه
تولید در ایران بر پایه انرژی ارزان (تقریباً رایگان) بنیان‏گذاری شده است. به همین جهت بهره‏وری انرژی بسیار پایین (تقریباً یک سوم بهره‏وری انرژی در جهان و یک ششم بهره‏وری انرژی در اروپا) است. ما اکنون از ماشین‏آلات تولیدی‏ای استفاده می‏کنیم که ده‏ها سال از عمر مفید آنها طی شده و فرسوده شمرده می‏شوند و یا در کشور‏های صنعتی عمر مفید خود را گذرانده و از رده خارج، هستند اما به کشور ما انتقال یافته و مورد استفاده قرار می‏گیرند.
 
 ماشین‏آلات پیش‌گفته از فناوری قدیمی استفاده کرده و انرژی بسیار مصرف می‏کنند در حالی که اکنون ماشین‏آلات با فناوری‏های نو و مصرف کم انرژی در اقتصادهای رو به رشد باعث تولید بیشتر با هزینه کمتر شده‏اند، برای مثال، در صنعت حمل‌ونقل، کاروان حمل‌ونقل ما به‌طور عمده فرسوده شده کامیون‏هایی با حدود چهل سال کار در هر صد کیلومتر حدود شصت لیتر گازوئیل مصرف می‏کنند. این در حالی است که کامیون‏های با مصرف بیست لیتر و کمتر می‏توانند این مسافت را طی کنند. در تولید برق به‌طور عمده از گاز استفاده می‏کنیم چون ارزان است و به سمت تولید برق از انرژی خورشیدی، باد و گرمایی زمینی نرفتیم زیرا با وجود گاز ارزان برای استفاده از انرژی‏های دیگر ضرورتی پدید نیامده است. در بسیاری از موارد دیگر نیز این مسئله صدق می‏کند.
 
اتکای کشور به مصرف انرژی حاصل از نفت و گاز که تجدید ناپذیر هستند در آینده‏ای نه چندان دور ما را با خطر بن‏بست روبه‌رو خواهد کرد. از سویی چاه‏های نفت ما نیمه دوم عمر خود را طی می‏کند و برای حفظ قدرت تولید نیاز به سرمایه‏گذاری سنگین صد تا صد و پنجاه میلیارد دلار دارد. از سوی دیگر نرخ رشد مصرف هشت‏صدم سالانه‏، ما را با وضعیتی روبه‌رو خواهد کرد که تمام تولید نفت خود را در داخل به فراورده تبدیل کرده و مصرف کنیم و امکان صادرات نفت خام یا فراورده‏های آن برای ما ممکن نخواهد بود بلکه پس از آن نقطه واردکننده محض حامل‏های انرژی خواهیم بود.
 
 ضرورت مدیریت مصرف انرژی، ما را به سوی اصلاح قیمت‏های نسبی حامل‏های انرژی سوق می‏دهد تا از این راه مصرف‏کنندگان و تولید‏کنندگان را به مصرف کمتر تشویق کنیم.
با بررسی‏های انجام‌شده درباره مصرف سرانه انرژی در کشور معلوم شده است که خانوارهای دهک دهم درآمدی جامعه بیش از سی برابر خانوارهای دهک اول درآمدی جامعه از انواع انرژی‏ها استفاده می‏کنند و به تبع آن بیش از سی برابر یارانه انرژی را به خود اختصاص می‏دهند. این توزیع به شدت ناعادلانه است. اصلاح قیمت‏های نسبی حامل‏های انرژی باعث می‏شود مصرف‏کنندگان پرهزینه، قیمت واقعی کالاها و خدمات را بپردازند و مصرف خود را متعادل سازند. بخشی از درآمد حاصل از اصلاح قیمت‏ها می‏تواند بین خانوده‏های محروم بازتوزیع شود و آنها را در طی دوره میان‏مدت توانمند سازد و بخشی دیگر از آن برای اصلاح ساختارهای تولید و استفاده از فناوری‏های نو‏پا، مصرف کمتر انرژی تخصیص یابد.
 
 
 
 
فهرست مطالب
بررسی و آسیب‏شناسی هدفمندسازی پرداخت یارانه‏ها 1
چکیده 2
مقدمه 4
مروری بر ادبیات تحقیق 7
تعریف یارانه 9

هدف‌ها و روش‌های پرداخت یارانه 10

انواع یارانه 10

روشهای پرداخت یارانه 11

1. نظام نقدی 11
2. نظام کالایی 12
3. نظام همگانی قیمتی 12
4. نظام کالابرگی 13
تاریخچه پرداخت یارانه 13

تاریخچه پرداخت یارانه در جهان 13

تاریخچه پرداخت یارانه در ایران 14

مشکلات نظام فعلی پرداخت یارانه 16

1. تخصیص غیربهینه منابع 17
3. رکود تولید و افزایش بیرویه مصرف کالاها و خدمات یارانهای 19
4. آلودگی محیط زیست 21
5. عدم کارایی واحدهای اقتصادی 22
6. افزایش واردات 22

7. قاچاق کالاهای یارانه‏ای 22

طرح پرداخت نقدی یارانه ها 23
منافع طرح پرداخت نقدی یارانهها 24
انتقادها و پاسخهای مطرح‌شده به نظام پرداخت نقدی یارانهها 29
الزام‌های اجرای طرح 38

8. پیش‌پرداخت شدن یارانه‌های نقدی 41

راهکار عملیاتی پیشنهادی 43
أ. پرداخت یارانه در بخش خانوارها در قالب نظام تأمین اجتماعی 43
ب. پرداخت یارانه در بخش بنگاه‌ها (تولید) در قالب اصلاح ساختار 46
نتیجه گیری 47
منابع و مآخذ 50
أ. فارسی و عربی 50
ب. انگلیسی 54